Wczasy

Wyspy i miejscowości pomorskie

27 February 2013r.

Wyspa Uznam w zniemczeniu Usedom i jej główne miasto, nazywające się tak samo, posiada nazwę rodzimą. Zapewne nie jest to nazwa wyspy pierwotna, ale nazwa jej głównego miasta. Nazwa Uznam, Uzna-mia, itd. ma bowiem charakter dzierżawczy i odimienny od imienia U-zna-m, tzn. "uznany". W aktach XII i następnych wieków pisana różnie, najczęściej Uznam, później z postępującą germanizacją i zapominaniem właściwej pomorskiej nazwy pisze się ją: Uznem, Uznom. wreszcie Uzenom, co na skutek dysymilacji dwóch nosowych w tym wyrazie daje wreszcie niem. Usedom, pierwszy raz w tej postaci zapisana zostaje w Ołogoszczy (Wolgast) w r. 1305 jako Usedohm. Wyspa Wolin (zniemczone Wollin) ma obok siebie interesujące równobrzmiące nazwy w powiecie słupskim: Wolinia, dial. Wolimo oraz Ulina (Uhlingen), które uzasadniają-wymowę Wolin a nie Wołyń, jak to dłuższy czas nauka przyjmowała, idąc za Al. Brucknerem. Podana przez kronikarzy oboczna nazwa Julin ma także swoje uzasadnienie, podobnie jak nazwa Wolinia obok U linia. 3. latach 1282 i 1292 Swante Wostroue, co odpowiada dzisiejszemu Święte Ostrowie, wzgl. Święte Ostrowo. 4. Wyspa Rude, Ruden (w. XIII) odpowiada dzisiejszemu Ruda lub Rudzień, nazwa najwidoczniej związana z kolorem ziemi gliniasto-piaszczystej. Nazwa utrzymała się po dziś dzień w postaci Ruden. Podobnie jak części lądu pomorskiego, tak i nazwy rzek są rodzime, pomorskie. Więc przede wszystkim główna arteria wodna Pomorza: 1. Odra występująca w aktach pomorskich w kilku postaciach jako: Odra, Odera, Odora, przy czym postać Odra może uchodzić za polską, zaś Odera: Odora za postacie pomorskie. Najczęściej używana Odera występuje od r. 949—1325 aż 97 razy, z tego 75 razy w dokumentach książąt pomorskich. Zważywszy, że na ziemiach pomorskich płynie: Dra (Thra 1275) i Drawa (1254), a na Śląsku również w zlewisku Odry płynie Drama, oraz że na ziemiach słowiańskich te nazwy się powtarzają, musi się uznać nieodparcie rodzime pochodzenie tej nazwy, zwłaszcza, że w pospolitych wyrazach polskich mamy dla niej pokrycie: za-dra, łachudra, zadziora, Za-dora, nazwa herbu. 2. Odra dzieli się przed ujściem do Zalewu Szczecińskiego na dwa główne ramiona. Ramię wschodnie nazywa się Regala wzgl. Regalica. Jest to ta sama nazwa, która występuje nieco dalej na wschód w nazwie rzeki Regi, wpadającej wprost do Bałtyku. Te zmiany nazwy dowodzą niezbicie, że lechicka ludność Pomorza żyła i mówiła wtedy swoimi rodzimymi gwarami i tworzyła ze swego materiału językowego coraz to nowe potrzebne nazwy14). 3. Parsęta wzgl. Parsąta (zniemczona Persante), która posiada taką samą formację jak pols.Slawęta, stoi w związku z nazwą wieprza, prastarą, indoeuropejską, występującą w języku łacińskim w postaciporcus, także w językach słowiańskich: polsk. prosię, kasz. parsą. 4. Wieprza (Wipper). Nazwa jest przejrzysta, stoi w związku z nazwą wieprza, podobnie jak Parsęta oraz 5. Świna, ramię środkowe Odry, oddzielające wyspę Uznam od wyspy Wolin, zniemczone Swine, jest nazwą identyczną z nazwą zwierzęcia. Jest to stary zwyczaj indoeuropejski nadawać rzekom nazwy zwierząt; chodzi o wyszukanie podobieństwa: rzeki rwące, mocne nazywa się zwykle imionami męskimi (Wieprz, prawy dopływ Wisły; Bóbr, lewy dopływ Odry, zapewne też Parsęta), rzekom błotnistym, płynącym wolno nadaje się imiona żeńskie: Świna, Wieprza. 6. Słupia, Stołpia, nad którą leży miasto Słupsk albo Stołpsk, a która pisze się w r. 1278 Słupa, a w r. 1209 Stołpa (zniemczone Stołpe). Nazwa stoi w związku z urządzeniami, służącymi do łowienia ryb (por. staropol. Słupia f. i osłup = urządzenie do połowu ryb). 7. Łupawa wzgl. Lupawa w tych dialektach pomorskich, które przemieniły ł na 1; w dokumentach: Lupawa (1283), Lupaw (1275) itd. Wypływa z jeziora Łupawsko. Jest to nazwa, stojąca w związku z nazwą rzeki 8. Łeby płynącej do Bałtyku przez jezioro Łebę, bo pierwiastek ten występuje w postaci: łub-: łup-. Znaczenie tych nazw oscyluje około koryto, ściek, rów itp. Oczywiście nazwa niemiecka Leba jest formą dialektyczną pomorską, pochodzącą z dialektów nie mających Ł w swym systemie głosowym. Jak nazwy rzek tak wszystkie nazwy miejscowe, które powstały przed przybyciem kolonistów niemieckich, mają wyraźny charakter rodzimy, pomorski, polski. Widoczne to jest zwłaszcza w nazwach głów-niejszych miast pomorskich. 1. Stolica Pomorza Zach. Szczecin po dziś dzień w dialekcie słowińskim, żyjącym jeszcze w resztkach w po w. słupskim, ma swój odpowiednik, równy polskiemu literackiemu Szczecino. W dialekcie tym po dziś dzień nazywa się mieszkańców miasta Szczecina rodzimymi wyrazami pomorskimi, równymi polskiemu literackiemu Szczecinianom) albo Szczecan(-in). Nazwa została utworzona albo od samego rdzenia, tkwiącego w nazwie tego miasta, mianowicie Szczeć wzgl. Szczot(ka), który oznacza ostrą trawę rosnącą na bagnach otaczających tę osadę w przeszłości, albo też już od nazwy samej osady Szczecino z tym samym sufiksem -jan-. Na to samo wskazują nazwy żeńskie, a więc Szczeci-nianka, Szczecanka, oraz przymiotnik szczeciński. 2. Gardziec (Gartz) nad Odrą na południe od Szczecina ma pomorską nazwę, równą pols. Grodziec, Gardziec (por. Grójec pod Warszawą z dawniejszego Grodziec). 3. Gryfino = w zapisach Griphena zniemczone Greilenhagen oraz Greifenberg = Gryfice. Są to nazwy utworzone od imienia herbu dynastii pomorskiej i w następstwie państwa pomorskiego. Nazwa tego herbu jest wzięta ze średniołacińskiego wyrazu gryphus, który oznacza: "bajeczny czworonożny ptak na kształt lwa, mający postać i skrzydła ptaka-orła w średnio w związku są członko zapożyczor morzan. 4. Słarg Białogard. wyrazu zas = polskit i z przymi nowy, bic Stargard jes golnie cieką' miotnik wy miotników, Dawność ta nie stoi na j tej nazwy pr niezwykle sl i dlatego wir 5. Kołobrz Nazwa związ kiego. Interes która zdaje s słowiańskich wypadkach. 6. Swidwir vełbin (XIII-pomorskie Sk takich polskie Oznacza bagn wydające przy kwilenia. 7. Koszalin nazwa dzierżą Świtała, Ściska 8. Pyrzyce, nazwą pszenic Wyraz ten występuje także w nazwie Gryf ii (Greifswald), w średniowiecznych kronikach Grippeswolde. Nazwa została nadana w związku z faktem, że założycielami miasta i uniwersytetu tamtejszego są członkowie dynastii pomorskiej. Tkwi tedy w tych nazwach rdzeń zapożyczony ze średniowiecznej łaciny, ale przyswojony przez Pomorzan. 4. Stargard, Nowogard, Białogard. Są to zrosty z wyrazu zasadniczego -gard — polskie gród: gard i z przymiotników stary, nowy, biały. Formacja Stargard jest dlatego szczególnie ciekawa, że jej przymiotnik występuje jeszcze w postaci rzeczownikowej deklinacji przymiotników, co świadczy o nader dawnym pochodzeniu tej nazwy. Dawność ta może sięgać czasów narodzenia Chrystusa, przynajmniej nic nie stoi na przeszkodzie z punktu widzenia językowego, aby powstanie tej nazwy przesuwać w tak odległe czasy. Jest to zatem żywe świadectwo niezwykle starego zasiedzenia Słowian lechickich przy ujściach Odry, i dlatego winno być przechowane bez zmiany. 5. Kołobrzeg (w zapisach średniowiecznych Coluberga. Coloberg itd.). Nazwa związana z położeniem miasta nad wybrzeżem Morza Bałtyckiego. Interesującą jest rzeczą, że zachowano postać -berg = polsk. brzeg, która zdaje się świadczyć, że w tym wypadku następstwo głosek prasłowiańskich nie uległo przestawce jak w polskim i pomorskim w innych wypadkach. 6. Świdwin, zniemczone Schivelbein, wcześniejsze Schivelben i Schi-velbin (XIII—XIV w.). Nazwa niemiecka zdaje się pokrywać uprzednio pomorskie Skwilbin, względnie Skwielbin (gwarowe). Nazwa należy do takich polskich nazw, jak Skwa, Skwiła, Kwa, Kwilcz, Kwilica itp. Oznacza bagniste rzeczki, które rozlewając się szeroko, tworzą bagniska wydające przy wydobywaniu się gazów gnilnych odgłosy podobne do kwilenia. 7. Koszalin, w dialekcie słowińskim znane po dziś dzień. Jest to nazwa dzierżawcza do przezwiska Koszała, typu takiego, jak polskie Świtała, Ściskała, Pękała, Tyrała itp. 8. Pyrzyce, zniemczone Pyritz, jest nazwą stojącą w związku ze starą nazwą pszenicy pyro, zachowaną jeszcze w nazwie zielska perz z dawniejszego pyrz. Nazwa ziemi pyrzyckiej zniemcz. Weizacker właśnie charakteryzuje tę właściwość tej bardzo żyznej połaci Pomorza. 9. Słowa, w niemieckich zapisach Slave dziś Schlave, przerobiona następnie na Sławno i związana na drodze etymologii ludowej z wyrazem sława: słyć: słowo. Jest to nazwa szczególnie interesująca, bo powtarza się ona na północno-wschodnim Śląsku. Z tą nazwą w bezpośrednim związku stoi nazwa Słowian. 10. Słupsk albo Stołpsk. Nazwa ta powstała w związku z faktem, że Słupsk leży nad rzeką Słupią. 11. Bobolice, zniemczone Bublitz; jest to odojcowska (patronimiczna) postać od imienia Bobola, częstego w Polsce i na Pomorzu oraz w Obo-drycji (Bobolino w XIII w.). 12. Bytów, zniemczone Butów, dzierżawcze do Byt. 13. Lębork; jest to nazwa "wasserpolakisch", jedyna wśród większych ośrodków administracyjnych pomorskich. Być może, że niemiecka nazwa Lauenburg kontynuuje osadę polską, której nazwy Krzyżacy celowo nie podali; nazywała się ona zapewne Lewino. Brzmienie Lewino zdaje się jeszcze przeświecać w pierwotnym krzyżackim Lewen-. Dopiero później związali tę nazwę Krzyżacy z niem. nazwą lwa, Loewe, i nadali miastu herb, w którym występuje także postać lwa. Z rozpatrzenia nazw głównych ośrodków administracyjnych i miejskich Pomorza wynikają nader ważne wnioski: 1. Ośrodki te powstały za czasów pomorskich, wtedy, kiedy wpływów niemieckich zupełnie jeszcze nie było; 2. Wynika stąd, że grody pomorskie są tworami ściśle pomorskimi; 3. Początki tedy administracji i życia miejskiego są tworami rodzimymi; 4. Zagęszczenia ludnościowe są wynikiem jedynie życia pomorskiego; 5. Wszystkie te procesy zaszły przed napływem osadnictwa niemieckiego.

wczasy, Pomorze, pomorze, pomorze zachodnie, Wyspy, Łeba, Kołobrzeg