Wczasy

GDAŃSK Przeszłość i rozwój miasta.

15 August 2011r.

W odległości kilku kilometrów od morza, nad Motławą, niemal przy jej ujściu do Wisły, powstało — prawdopodobnie z początkiem X wieku — osiedle i zapewne gród, port oraz plac targowy. Niezwykle korzystne położenie stało się podstawą bardzo szybkiego rozwoju osady, której nazwę Gyddanyzc, zanotowana w 997 roku, przekazał nam mnich czeski, autor "Żywota św. Wojciecha". Silny, otoczony wysokim wałem i z zachodu jedynie dostępny — ze względu na okalające go z trzech stron wody i bagna — gród stanowił ostoję i zabezpieczenie okolicznej ludności oraz przylegającego doń portu. Założycielami grodu i osady byli — od wieków mieszkający na tej ziemi Słowianie nadbałtyccy. Gdańsk staje się wkrótce ośrodkiem dyspozycyjnym dla najbliższych ziem, a zarazem ważnym punktem handlowym północnej Europy, odwiedzanym zarówno przez sąsiadów od strony morza, jak też przez liczne karawany kupieckie zdążające z południa i zachodu Europy po płody tutejszych ziem, a głównie po "złoto Bałtyku" — bursztyn. Liczne monety z pierwszych wieków naszej ery, pochodzące z Bizancjum, Rzymu czy Nadrenii, znajdywane na szlakach wiodących do Gdańska, stanowią wymowne świadectwo rozległych stosunków handlowych osady. Należy podkreślić nadzwyczaj korzystne jej położenie na skrzyżowaniu ważnych traktów handlowych i u ujścia do morza potężnej rzeki, obejmującej swym dorzeczem około 200 000 km2 bogatych ziem. Dzięki tym warunkom odegrał Gdańsk w ciągu dziejów niezmiernie ważną rolę gospodarczą i polityczną. W okresie wczesnohistorycznym Gdańsk znajduje się w granicach państwa polskiego, zorganizowanego przez Miesz-. ka I i Bolesława Chrobrego. Pierwsi Piastowie świadomi byli znaczenia posiadania przez Polskę ujścia Wisły i istniejącego przy nim portu, traktowali to zagadnienie jako konieczność życiową, jako zasadniczy warunek bytu i siły państwa, jako zabezpieczenie bezpośredniego połączenia ze światem. Niestety ich dążenia utrwalenia potęgi Polski na morzu zaprzepaszczone zostały w okresie rozbicia dzielnicowego, zarówno na terenie Pomorza Zachodniego jak i w rejonie gdańskim. Ambitni książęta panujący w Gdańsku uniezależniają się powoli od Polski. Całkowite usamodzielnienie polityczne Świętopełka wyraża się przyjęciem przez niego tytułu księcia pomorskiego. Następca jego książę Mszczuj II (1266—1294) zapisuje wprawdzie Pomorze Polsce, ale testament jego praktycznie niewielką odegrał rolę. Krzyżacy bowiem, mając już wolne ręce po podbiciu Prusów, zapragnęli nowej zdobyczy. Stał się nią bezbronny wobec osłabienia Polski, a cenny dla realizacji politycznych planów Zakonu — Gdańsk. Opanowawszy najpierw podstępnie zamek książęcy rzucają się z kolei na miasto, wycinają lub rozpędzają jego mieszkańców, paląc doszczętnie ich siedziby. Rok 1308, data rzezi Kaszubów gdańskich, jest zakończeniem pierwszego 400-letniego okresu istnienia słowiańskiego Gdańska, ukazanego obecnie światu dzięki prowadzonej od 1948 roku przez archeologów akcji wykopaliskowej, której wynik w postaci odkopanej osady rzemieślniczo-rybackiej oraz potężnych wałów grodu ujawnił zaciemnianą dotąd prawdę o najwcześniejszej przeszłości Gdańska. Zagarnięcie Gdańska przez zbrodniczy Zakon pozwolił mu na osiągnięcie zamierzenia, polegającego na odcięciu od morza wielkiego narodu, gdyż tym było w istocie oddanie ujścia Wisły w ręce krzyżackie . W nowej sytuacji Gdańsk uzyskuje całkowicie inne oblicze. Na miejscu zburzonej siedziby książęcej wyrasta ok. 1340 roku potężny, zamek — siedziba gdańskiego komtura. Tuż koło zamku, na tak zwanym Osieku, skupiono pozostałą resztę ludności kaszubskiej, udzielając jej wyłącznego prawa połowu ryb i zbierania bursztynu. Pozostawiono ją na prawie polskim, obarczając jednak uciążliwymi służebnościami i daninami. Na miejscu dotychczasowego podgrodzia, wokół kościoła św. Mikołaja i św. Katarzyny powstaje osada, która około 1375 r. otrzymuje od wielkiego mistrza prawa miejskie i w 1382 roku buduje własny ratusz. Nosi ona nazwę Starego Miasta, dla odróżnienia od osady, zwanej Prawe lub Główne Miasto, które po otrzymaniu przy Gdańsk — nad Radunią wileju lokacyjnego w 1343 roku rozbudowuje się wokół kościoła N. M. Panny, w ujęciu dzisiejszych ulic Podwale Przedmiejskie i Podwale Staromiejskie oraz Motławy i staje się głównym ośrodkiem życia Gdańska już od połowy XIV wieku. Dzięki długiemu okresowi pokoju miasto rozwija się szybko, ale między jego mieszkańcami a bezwzględnymi i chciwymi panami zamku dochodzi do częstych nieporozumień, które przeradzają się we wzrastającą wciąż nieufność i niechęć. Krzyżacy pragnąc powstrzymać zbytni rozwój sił opornych sąsiadów zakładają nad Wisłą, mniej więcej na terenie dzisiejszej Stoczni Gdańskiej konkurencyjną osadę Nowe Miasto i nadają jej w 1380 r. prawo miejskie. Pogarsza to jeszcze więcej stosunki między Zakonem a Głównym Miastem i powoduje zatargi, świadczące o narastającej nienawiści. Kończy się to wreszcie przystąpieniem Gdańska do Związku Pruskiego, dążącego do przyłączenia Prus do Polski, wypędzeniem załogi krzyżackiej i doszczętnym zburzeniem zamku a także cieszącego się względami krzyżackimi Nowego Miasta. To zadokumentowanie nienawiści Gdańska do Zakonu i łączności z Polską, a następnie wzięcie na siebie największych ciężarów w wojnie 13-letniej, prowadzonej przez Polskę o wyzwolenie Pomorza z jarzma krzyżackiego, znajduje jeszcze w następnych wiekach echo w urządzaniu uroczystych obchodów z okazji jubileuszowych dat wyzwolenia spod jarzma krzyżackiego. Od 1454 do 1793 roku pozostaje Gdańsk w ramach państwowości polskiej. Otrzymawszy od Kazimierza Jagiellończyka niezmiernie korzystne przywileje miasto zaczyna się szybko rozwijać. Zagarniając całkowity dochód z handlu zamorskiego Polski dochodzi Gdańsk do wielkiej potęgi finansowej, co daje mu możność wznoszenia wspaniałych budowli, jak Dwór Artusa, Zbrojownia, Bramy: Wyżynna, Złota i Zielona, Ratusz Głównego Miasta, jak również stałej rozbudowy i ulepszania fortyfikacji miejskich. Na oddzielną wzmiankę zasługuje budowa, kościoła N. M. Panny, należącego ze względu na ogrom wymiarów do największych kościołów świata. Okazałością i przepychem budz§cym podziw w Europie odnaczają się również kamienice patrycjuszów gdańskich, wznoszących ponadto letnie pałacyki w sąsiednich miejscowościach, głównie w Oruni, Wrzeszczu, Oliwie i Sopocie. Wszystkie prace architektoniczne i dekoracyjne wykonywali wybitni artyści, sprowadzeni przeważnie z Holandii, choć nie brakło również między nimi i wielu polskich nazwisk. Ludność Gdańska stale wzrasta. Nie mieści się ona w dawnych granicach miasta, osiedla się więc na przedmieściach. "Pospólstwo", a więc głównie drobni rzemieślnicy i robotnicy portowi, usunięci są od udziału w dochodach płynących z handlu. Wyzyskiwani, obciążeni podatkami i różnego rodzaju świadczeniami bronią się, wszczynają bunty, zanoszą skargi do króla za pośrednictwem specjalnie wysyłanych delegacji i pism. Walka upośledzonych warstw o poprawę bytu, o ukrócenie samowoli patrycjatu, a także udział w sprawowaniu władzy miejskiej przybiera niejednokrotnie bardzo ostre formy. Znamienny jest fakt, że szeregi walczących zasilają znacznie Kaszubi, spychani w hierarchii społecznej na ostatnie miejsce. Stosunek Gdańska do Polski kształtował się przeważnie pod kątem interesów bogatego mieszczaństwa. Próby królów polskich mające na celu podporządkowanie ich interesów potrzebom ogólnym państwa natrafiają na zdecydowany opór, choć w wielu ważnych momentach, jak np. w czasie rozprawy Zygmunta Starego z Krzyżakami, podczas wojen szwedzkich, czy w sprawie króla Stanisława Leszczyńskiego, a szczególnie w ciężkich chwilach rozbiorowych — stawał Gdańsk po stronie Rzeczypospolitej, nie szczędząc największych nawet ofiar i wyrzeczeń. Najwspanialszy w dziejach Gdańska okres znaczenia i rozwoju kończy się z chwilą upadku Polski. Drugi rozbiór i rządy pruskie przynoszą miastu całkowity niemal upadek. Życie portowe zamiera. Najwartościowsze jednostki spośród mieszczan opuszczają Gdańsk, zaczynają natomiast napływać celowo dobierani pruscy urzędnicy, którzy zmieniają całkowicie życie świetnego niegdyś miasta. Wiele bezcennych budowli, ogół bram, murów i wież obronnych miejskich ulega zniszczeniu. Całe ulice zabytkowe padają ofiarą przeróbek według pruskiego smaku. Tandeta budowlana o koszarowym charakterze wdziera się szeroką falą do miasta i panoszy obok zabytków sztuki z dawnych wieków. * Port zostaje przekształcony na bazę marynarki wojennej, a rozbudowa przemysłu rekompensować ma zniweczenie Gdańska jako miasta portowego, jednego z najważniejszych w Europie. Okres zaboru pruskiego to najciemniejszy okres w życiu gospodarczym i kulturalnym Gdańska. Kończy go rozbicie potęgi militaryzmem przesiąkniętego państwa wilhelmow-skiego i utworzenie w 1920 r. Wolnego Miasta Gdańska. Zostaje ono włączone do polskiego terytorium celnego, co odradza je gospodarczo i wysuwa na drugie miejsce w szeregu portów bałtyckich. Mimo oczywistych korzyści, wypływających ze związku ekonomicznego z Polską Gdańsk opanowany przez nacjonalistyczne elementy i podjudzany przez faszystowski Berlin brnął w ślepej nienawiści do Polski, a dysząc żądzą odwetu i głosząc hasła rewizjonizmu rychło spadł do roli narzędzia, po które sięgnął Hitler, realizując plan podpalenia świata. Polityka ta przyniosła przede wszystkim samemu Gdańskowi najbardziej opłakane rezultaty; ogół ludności wybity w czasie działań wojennych lub rozproszony po świecie, samo zaś miasto i urządzenia portowe zniszczone zostały niemal całkowicie. Rok 1945 przynosi radykalne zmiany i rozpoczyna nową epokę w życiu Gdańska. Wyzwolone przez Armię Radziecką miasto poczęło się dźwigać z gruzów. Z całym pietyzmem dla sztuki i śladów polskiej przeszłości odbudowuje nasz inżynier i robotnik jedno z najpiękniejszych miast Europy — polski Gdańsk, który dopiero teraz w Polsce Ludowej otrzymał pełne warunki należytego rozkwitu i rozwoju.

Gdańsk, Gdańsk